حقایق دودی

تأثیر دخانیات بر سلامت در گفت وگو با دکتر حمیدرضا معزی

در حال حاضر یک میلیارد و صدمیلیون نفر در دنیا سیگار می‌کشند که 15 درصد این افراد در آینده به «برونشیت مزمن» و «آمفیزم» مبتلا خواهند شد. آمارها نشان می‌دهد 15 درصد افرادی که زیاد سیگار می‌کشند، دچار سرطان ریه خواهند شد. عامل حدود 90 درصد برونشیت‌های مزمن و آمفیزم مصرف سیگار است. این مطالب را دکتر سیدحمیدرضا معزی، فو‌ق‌تخصص ریه و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید. وی که سال‌هاست با بیمارانی که دچار عوارض ریوی ناشی از استعمال دخانیات شده‌اند سر و کار داشته است از عوارض مصرف سیگار می‌گوید اما معمولا تا به این عوارض مبتلا نشوند، باورشان نمی‌کنند.
آقای دکتر! واژه «دخان» یک کلمه قرآنی است به معنی دود و غباری که در خلقت عالم وجود داشته است اما دود و غبار دخانیات، از چه زمانی وارد زندگی بشر شد؟
شاید بتوان گفت مصرف سیگار یا دود، از سال‌های 1900میلادی به بعد در جامعه جهانی همه‌گیر شد. وقتی قاره آمریکا کشف شد کاشفان مشاهده کردند افراد بومی دور هم جمع می‌شوند و ماده‌ای را آتش می‌زنند و از استنشاق دود آن لذت می‌برند. «کریستف کلمب» دانه‌ها و برگ‌های توتون و تنباکو را به عنوان ماده‌ای که دود جادویی تولید می‌کند به اسپانیا برد و بعد اروپاییان آن را پرورش دادند. به تدریج استفاده از این ماده در اروپا فراگیر شد. به همین دلیل موارد ابتلا به سرطان ریه تا قبل از سال 1900 که هنوز کارخانه‌های سیگار راه‌اندازی نشده بودند و مصرف سیگار در جوامع شیوع پیدا نکرده بود، ناچیز و نادر بود. پس از این سال‌ها، آمار افراد مبتلا به سرطان ریه افزایش پیدا کرد.
ما می‌دانیم یک فاصله زمانی 20 تا 30 ساله از شروع مصرف سیگار تا شروع سرطان ریه وجود دارد. بنابراین اوج شیوع سرطان ریه از سال 1930 بود همچنین در این سال‌ها بیماری‌های دیگری از قبیل برونشیت مزمن و آمفیزم در اثر مصرف سیگار شیوع یافتند. همان‌طور که می‌دانید تولید سیگار، سود زیادی برای کارخانه‌‌های تولیدکننده آن دارد به همین دلیل از این سود انبوه نگذشتند و صنعت دخانیات را گسترش و تبلیغات مثبت فراوان در راستای مصرف سیگار انجام دادند تا اینکه مصرف سیگار در جامعه بشری رواج پیدا کرد و به تدریج از کشورهای پیشرفته وارد کشورهای جهان سوم شد. به طوری که تعداد افراد سیگاری در این کشورها پیوسته رو به افزایش است.

مصرف سیگار چه خطرهایی برای دستگاه تنفس دارد؟

مواد مضر بسیار زیادی در دود سیگار وجود دارد که با مصرف آن وارد بدن می‌شوند. همان‌طور که می‌دانید، ریه چهارراه ورودی بدن است بنابراین دود از طریق ریه پخش می‌شود و علاوه بر ریه اندام‌های دیگر هم گرفتار عوارض مصرف سیگار می‌شوند. مثلا احتمال ابتلا به سرطان معده، سرطان مری، بازگشت اسید معده به مری و... در افراد سیگاری بیشتر است. شاید دیده باشید افراد سیگاری معمولا سرفه مزمن دارند ولی به آن اهمیت نمی‌دهند، در واقع حدود 50 درصد افراد سیگاری مرتب سرفه می‌کنند در حالی که انسان سالم سرفه نمی‌کند بنابراین به افراد سیگاری‌ که به دلیل سرفه مزمن مراجعه می‌‌کنند، توصیه می‌کنیم ابتدا 3 تا 4 هفته سیگار را کنار بگذارند تا بعد از این مدت اگر سرفه ادامه یافت به سراغ دلایل دیگر ایجاد سرفه آنها بگردیم.
گفته می‌شود که ترک سیگار خود عاملی برای فعالیت مجدد مژک‌ها و در نتیجه سرفه‌های بیشتر است.
در درصدی از افراد ممکن است بعد از ترک سیگار دفع خلط به طور گذرا دچار مشکل شود اما این حالت بعد از 3 تا 4 هفته از بین خواهد رفت.

عوارضی که گفتید، در مورد همه انواع دخانیات است یا فقط مربوط به سیگار؟

از مواد دخانی به جز سیگار می‌توان به پیپ، سیگار برگ و قلیان اشاره کرد. البته استفاده از پیپ و مصرف سیگار برگ در جامعه ایرانی رواج چندانی ندارند و میزان مصرف آنها کمتر از سیگار و قلیان است. به طور کلی افرادی که پیپ و سیگار برگ می‌کشند به دلیل تند بودن دود توتون و تنباکو، معمولا دود را داخل ریه‌ها فرو نمی‌دهند و پک عمیق نمی‌زنند، بلکه دود را در دهان می‌چرخانند و‌ آن را خارج می‌کنند. از سویی دیگر، دود پیپ و سیگار برگ نسبت به سیگار قلیایی‌تر است بنابراین قابلیت جذب بیشتری در ناحیه فوقانی دستگاه تنفس دارد و از همان طریق جذب خون می‌شود. به همین دلیل آمار سرطان ریه و برونشیت‌های مزمن در افرادی که پیپ و سیگار برگ می‌کشند، مقداری کمتر ولی میزان ابتلا به سرطان دهان، لب، زبان و حلق در آنها بالاست.

در مورد برونشیت مزمن توضیح می‌دهید؟

افراد مبتلا به برونشیت مزمن که یک بیماری تنفسی مزمن است، زمستان‌ها مکررا دچار عفونت‌های تنفسی می‌شوند. در بعضی از مبتلایان این عفونت‌ها به قدری شدید است که در بیمارستان بستری می‌شوند و در نهایت به مرگ آنها منجر خواهد شد. متاسفانه تعدادی از این افراد با کشیدن سیگار، همزمان با بیماری‌شان مرگشان را جلو می‌اندازند و درنهایت با توجه به مشکلات متعدد تنفسی، مرگ سخت و عذاب‌آوری را برای خود رقم می‌زنند.

و قلیان؟

مشکل ما با قلیان بسیار زیاد است، آمارها نشان می‌دهد هر روز حدود 100 میلیون نفر در سراسر دنیا قلیان می‌کشند. باوجودی که در اروپا نیز افراد می‌توانند به صورت اینترنتی قلیان و لوازم جانبی آن را سفارش بدهند آمار مصرف قلیان در کشورهای خاورمیانه به‌‌خصوص کشورهای عربی و ایران بسیار زیاد است. گفته می‌شود نخستین بار قلیان را یک پزشک هندی ابداع کرد با این عقیده که چون دود از آب عبور می‌کند، سمیت آن گرفته می‌شود. این نظر بعدها به شدت رد شد زیرا هیچ پایه علمی‌ای نداشت. متاسفانه در کشور ما قبح مصرف قلیان از بین رفته و فرزندان به راحتی حتی در حضور والدینشان قلیان می‌کشند در حالی که اگر والدین سیگار را دست فرزندشان ببینند به شدت با او برخورد می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد هر پک سیگار حدود 50 سی‌سی دود را وارد ریه می‌کند بنابراین با توجه به تعداد پک‌هایی که به سیگار زده می‌شود، حجمی حدود 500 تا 700 سی‌سی دود وارد ریه‌ها می‌شود اما فردی که روزی یک تا دو وعده قلیان می‌کشد با هر دم خود حدود 150 تا 1000 سی‌سی دود وارد ریه‌هایش می‌کند و هر بار حدود 15 تا 90 دقیقه مصرف آن طول می‌کشد بنابراین در مقایسه با سیگار، دود هر وعده استعمال قلیان، معادل حدود 100 تا 200 نخ سیگار است. ضمن اینکه زغالی هم که روی قلیان وجود دارد، تولید گاز مونوکسیدکربن می‌کند و باعث می‌شود گلبول‌های قرمز نتوانند اکسیژن هوا را دریافت کنند.

چه باید بکنیم تا افراد به استعمال دخانیات گرایش پیدا نکنند؟

سالانه 5 میلیون مرگ در جهان به‌طور مستقیم به مصرف سیگار مربوط می‌شود و بالاترین آمار شروع مصرف سیگار هم در سنین نوجوانی و جوانی است. اگر از افراد سیگاری سوال کنید، بیشتر آنها می‌گویند مصرف سیگار خود را از سربازی، دانشجویی، پیش‌ از کنکور یا دبیرستان شروع کرده‌اند. طبق آمار، تعداد زیادی از افرادی که یک نخ سیگار کشیده‌اند، باز هم این کار را تکرار خواهند کرد، پس بهترین راه برای ترک سیگار، نکشیدن آن از همان ابتداست.

زنان و سیگار

دکتر امیرهوشنگ باقری*
مصرف سیگار بین زنان و دختران ایرانی افزایش چشمگیری داشته و از 4/1 درصد در سال‌های گذشته به 5/4 درصد یعنی بیش از 3 برابر رسیده است. مصرف سیگار در زنان تحصیل کرده و دختران دانشجو و طبقه مرفه شایع شده است و پیش‌بینی می‌شود که این روند در سایر گروه‌ها و طبقات زنان هم شایع شود. در کشورهای توسعه‌یافته 20 تا 25 درصد زنان سیگار می‌کشند (تقریبا برابر مردان). این تعداد در کشورهای در حال توسعه بین 4 تا 8 درصد تخمین‌زده می‌شود. در مقایسه زنان و مردان سیگاری، مردان با احتمال بیشتری به سیگار اعتیاد پیدا می‌کنند ولی زنان سیگاری نسبت به مردان سیگاری بیشتر در معرض به خطر افتادن سلامت هستند. جالب است بدانید زنان به احتمال بیشتری به سرطان ریه مبتلا می‌شوند و با احتمال بیش از 2 برابر نسبت به مردان سیگاری در معرض حمله قلبی قرار می‌گیرند.
نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد ترک سیگار برای زنان سخت‌تر از مردان است و زنان با احتمال بیشتری ممکن است پس از ترک سیگار دوباره کشیدن سیگار را شروع کنند. دلایل این تفاوت مشخص نیست. برخی از بررسی‌ها نشان داده‌اند زنان سیگاری به عوامل و محرک‌های بیرونی، مثلا دیدن یک دوست در حال سیگار کشیدن در میهمانی حساس‌ترند. مردان سیگاری اما بیشتر به آثار بیولوژیک (زیستی) یا جسمی نیکوتین واکنش نشان می‌دهند. این تفاوت‌ها و برخی از بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد که درمان‌های جایگزین نیکوتین ممکن است در زنان به اندازه مردان موثر نباشد. گرچه هم مردان و هم زنان با استفاده از برچسب‌های پوستی نیکوتین با احتمال بیشتری سیگار را ترک می‌کنند ولی احتمال ترک سیگار در زنان کمتر از مردان است. حدود 20درصد مردان با استفاده از برچسب‌های پوستی نیکوتینی موفق به ترک سیگار شده‌اند، در حالی که در مورد زنان این میزان حدود 15‌درصد بود. هنگامی که از برچسب‌های پوستی بی‌اثر استفاده شد، در هر دو جنس میزان ترک 10درصد بود. سایر داروهایی که برای ترک سیگار به کار می‌روند مانند بوپروپیون و کلونیدین و... از طریق جایگزینی نیکوتین عمل نمی‌کنند و استفاده از این داروها حداقل در کوتاه‌مدت، به‌طور یکسان بر زنان و مردان تاثیر دارد. مشاوره و روان‌درمانی در کنار مصرف داروها، احتمال ترک سیگار را هم در مردان و هم در زنان افزایش می‌دهند. با توجه به اینکه زنان نسبت به مردان حساسیت بیشتری نسبت به محرک‌های محیطی دارند بیشتر ممکن است دوباره سیگار کشیدن را آغاز کنند، شیوه‌های روان‌درمانی به آنها کمک کند تا در مقابل چنین محرک‌هایی مقاومت کنند. مساله دیگر افزایش وزن پس از ترک سیگار است. حدود نیمی از زنان سیگاری در مورد اضافه‌وزن پس از ترک سیگار نگران هستند. گرچه هنگام ترک سیگار معمولا ورزش و توجه به میزان کالری دریافتی از راه غذا توصیه می‌شود، اما در نهایت ممکن است این توصیه غیرعملی به نظر برسد و تلاش برای ترک سیگار به شکست منجر شود. یک بررسی مقدماتی نشان می‌دهد احتمالا بهترین شیوه این است که زنان را قانع کنیم این اضافه وزن را در ازای به دست آوردن سلامت پس از ترک سیگار، بپذیرند. بررسی‌ها نشان داده‌اند ترک سیگار برای زنان به‌خصوص در نیمه دوم سیکل قاعدگی سخت‌تر است. این بررسی‌ها نشان می‌دهد زنانی که ترک سیگارشان را طی نیمه اول چرخه قاعدگی آغاز می‌کنند نسبت به زنانی که این کار را در نیمه‌دوم چرخه قاعدگی‌شان انجام می‌دهند، احتمال بیشتری دارد که سیگار را برای مدت طولانی‌تری ترک کنند. یک نظریه در این مورد این است که با افزایش میزان استروژن (هورمون جنسی زنانه) در نیمه اول چرخه قاعدگی، میزان اضطراب زن کاهش و خلق و خوی او بهبود می‌یابد و در نتیجه به او کمک می‌کند تا با مشکلات ناشی از ترک بهتر کنار بیاید.

پی‌نوشت‌ها:

* متخصص اعصاب و روان

منبع: هفته نامه سلامت